De IT-notaris onderscheidt zich doordat hij over de juridische, technische en marktkennis beschikt waarmee hij vertrouwensdiensten kan verlenen in de digitale economie. In de praktijkopleiding van IT-notarissen is tot nu toe veel aandacht besteed aan software escrow.[1] Het deponeren van de broncode van software om de continuïteit van de ondernemingen van afnemers van software (licentienemers) te kunnen garanderen in geval van faillissement, wanprestatie of enige andere vorm van discontinueren van de leverancier (de licentiegever) van de software. De notaris speelt bij deze vorm van dienstverlening een belangrijke rol als onafhankelijke en betrouwbare derde partij (TTP).
De digitale economie heeft zich in de afgelopen jaren sterk ontwikkeld. De rechtspraktijk vraagt dientengevolge om steeds meer IT-juristen en zelfs om ‘legal engineers’. [2] Ook de rol van de IT-notaris in de digitale economie kan daardoor flink aan belang toenemen.[3] Het is daarom noodzakelijk om ook de juridische en technische IT-deskundigheid van de notaris (en niet alleen de IT-notaris) mee te laten groeien met de praktijk. In de training Startcompetenties voor de IT-notaris is daarom ook aandacht voor het thema ‘IT-juridische ontwikkelingen in de praktijk’. In dit thema worden belangrijke mogelijkheden voor uitbreiding van de notariële dienstverlening behandeld. Het betreft onder andere data-escrow; de waardering van software bijvoorbeeld ten behoeve van het vestigen van een pandrecht op software; de digitale kluis; de digitale notaris (o.a. kantoorautomatisering, maar ook de toepassing van kunstmatige intelligentie); en de (digitale) Europese notaris.
Data worden een steeds belangrijker bedrijfsmiddel. IT-ondernemers accepteren daarom in veel gevallen zelfs data als betaling voor ‘gratis’ diensten, maar ook in de traditionele economie spelen data een grote rol (klantenbestanden, procesbeschrijvingen, modellen etc.). Deze data worden steeds vaker niet intern maar extern (bijvoorbeeld in de cloud) bewaard en gedeeld om netwerkdiensten mogelijk te maken. Voor deze data geldt hetzelfde als voor software. Als de onderneming die feitelijk beschikt over de data discontinueert dan komen de ondernemingen die deze data gebruiken in de problemen. Voor data geldt bovendien dat de beschikkingsbevoegdheid anders dan bij software niet alleen auteursrechtelijk is geregeld, maar ook afhangt van de eigendom van de datadragers, het databankenrecht en beschikkingsbeperkingen op grond van onder andere het privacyrecht. Data kunnen persoonsgegevens bevatten en dat is al snel het geval (bijvoorbeeld bij klantenbestanden en personeelsbestanden). In dat geval gelden de zeer strenge eisen die de Algemene Verordening Gevensbescherming (AVG) stelt. IT-notarissen kunnen een belangrijke onafhankelijke rol spelen bij het realiseren van data-escrow, onder andere bij het deponeren van embedded data, die steeds vaker al dan niet in combinatie met embedded software onderdeel uitmaken van roerende en onroerende zaken.[4]
Financiers eisen vaak als zekerheid een pandrecht op de bedrijfsmiddelen van ondernemingen. Daarbij is vaak onduidelijk of nu ook de data en de software van de onderneming onder dit recht vallen. Vanuit een traditioneel juridisch perspectief zijn data en software ‘onstoffelijk’ en derhalve geen zaken. Dit perspectief begint echter te verschuiven. Data en software op dragers zijn zaken en software kan onder omstandigheden als zaak worden beschouwd.[5] Natuurlijk kunnen er ook andere vermogensrechtelijke relaties met data en software bestaan (vorderingsrechten) die onder het pandrecht kunnen vallen. Voor het vestigen van zekerheidsrechten, maar ook voor de waardering van materiele en immateriële activa op de balans die noodzakelijk is bij door de notaris begeleidde inbreng, overdracht en overgang is waardering van data en software vereist. De waardering van data en software is ingewikkeld. De normering er van staat nog in de kinderschoenen.[6]
Digitale bestanden kunnen als onderhandse akten aan authentieke akten worden gehecht en zo onderdeel uitmaken van het protocol. Het is daarom maar een kleine stap naar een verdere digitalisering van het protocol. Net zoals een notaris een vertaler mag gebruiken om te begrijpen wat hij in zijn protocol opneemt kan hij natuurlijk ook een interface (een vertaler voor data) of een compiler en een computer (een vertaler voor software) gebruiken om te begrijpen wat hij in zijn protocol opneemt. De techniek is er om een digitale kluis te realiseren.
Kantoorautomatisering heeft zich bij het notariaat sterk gericht op workflow management, document- en rekenmodellen en toegang tot databanken.[7] De ambtelijke functie van de notaris brengt met zich mee dat zijn bevoegdheden een zeer gedetailleerde wettelijke regeling kennen. Dit maakt de notariële praktijk bij uitstek geschikt voor het automatiseren van juridische beslissingsprocessen (de toepassing van het notariële recht met behulp van kunstmatige intelligentie). Voor het bepalen van de inhoud en het opstellen van de verklaring van erfrecht is dit al in 2003 aangetoond.[8]
Ten slotte de Europese notaris. Het vrij verkeer van diensten, de Europese erkenning van beroepskwalificaties, de wettelijke mogelijkheden voor volmachten en vertegenwoordiging en de vergaande mogelijkheden tot digitale communicatie brengen het Europese digitale notariaat binnen handbereik.[9] Op het gebied van onroerende zaaktransacties is het al lang gebruikelijk dat notarissen Europees opereren, in het bijzonder met behulp van internationale deeltijdfuncties.
Het notariaat loopt door zijn bijzondere positie (de combinatie van sterk genormeerd ambt en marktonderneming) voorop in het rationaliseren van de dienstverlening. Transparantie en betrouwbaarheid staan daarbij voorop. Ik ben dan ook heel nieuwsgierig naar de ideeën van het notariaat over de noodzaak van uitbreiding van het onderwijs en onderzoek op de hiervoor aangestipte gebieden. Ik ben echter nog nieuwsgieriger naar inzichten vanuit het notariaat over de onderwerpen en praktijkontwikkelingen die in verband met de IT-deskundigheidsbevordering onze gezamenlijke aandacht moeten krijgen. Reacties zijn daarom van harte welkom.
Dr. mr. C.N.J. de Vey Mestdagh, Directeur R&D SoftwareBorg Instituut
Zie de website IT-notaris.
Zie o.a. Deskundigheidsbevordering ICT in de Rechtspraak (https://www.rechtspraak.nl/SiteCollectionDocuments/RM-2018-1.pdf); Legal Engineering in de Internet Economie (https://denhollander.info/artikel/14327).
Zie o.a. Het notariaat van de toekomst. Vertrouwen in de toekomst. WPNR, 145(7029), 735-741. de Vey Mestdagh, C.N.J. (2014).
Zie o.a. Beschikken over embedded data (http://law-and-ict.org/wp-content/uploads/2018/04/Eindrapport-Beschikken-over-Embedded-Data-PDFA.pdf).
Zie o.a. HvJ EU 3 juli 2012, C128/11 (Usedsoft).
De International Financial Reporting Standards (IFRS) kennen slechts een International Acountanting Standard (IAS) 38 voor Intangible Assets; De United States Generally Accepted Accounting Principles (US GAAP) kent een specifieke waarderingsnorm voor software (ASC 985 Software); De NVBI heeft een protocol voor het vanuit technisch perspectief beoordelen van taxaties van software. Zie https://www.nvbi.nl/Portals/0/Documenten/Taxatie/NVBI_Protocol_Taxatie_Software.pdf?ver=2017-11-13-101633-473×tamp=1549880082012 (gepresenteerd op het lustrum symposium IT-notaris/NVBI 7 november 2017).
Zie onder andere http://www.mijnerfenis.nl/; https://www.vanbrug.nl/software; https://www.devoon.nl/notarissen-software-pakket-applicatie-assyst.
Zie IT voor Juristen. Handboeken Recht&ICT, deel 2. Stichting Recht&ICT. C.N.J de Vey Mestdagh (red.), 2e druk, 2016. https://www.boekenbestellen.nl/boek/it-voor-juristen/9789082304411. Zie i.h.b. de paragrafen 4.5. Notariaat, 4.6. Overheid – Kadaster en paragraaf 7.6. Kwaliteitssysteem Boedelafwikkeling (KBA).
art. 49 Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VwEU) (vrijheid van vestiging); Richtlijn 2005/36/EG betreffende de erkenning van beroepskwalificaties; Algemene wet erkenning EU‐beroepskwalificaties; art. 5 en 9. Richtlijn 89/48/EEG betreffende erkenning van hoger‐onderwijsdiploma’s.